काठमाडौं, १३ माघ । के रुसी सेना युक्रेनमा आक्रमण गर्ने तयारीमा छ ?। रुसले युक्रेनसँगको सीमामा एक लाखभन्दा बढी सैनिक तैनाथ गरेको छ । त्यसलाई लिएर तनाव बढिरहेको छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनले युक्रेनमा सैन्य कारबाही हुने चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । उनलाई वास्तवमा रूसी सेनाद्वारा हस्तक्षेपको डर छ । उनले युक्रेनमा कुनै पनि रूसी सैन्य घुसपैठलाई आक्रमण मानिने बताएका छन् ।

उल्लेखनीय कुरा के छ भने रुसले युक्रेनलाई लिएर पश्चिमी देशहरूसामु धेरै माग राखेको छ । युक्रेनलाई कहिले पनि नाटोको सदस्य बन्न दिनुहुँदैन र नेटो गठबन्धनले पूर्वी युरोपमा हुने सबै सैन्य गतिविधि त्याग्नुपर्नेमा जोड दिएको छ ।
यस्तो अवस्थामा युरोपको सम्पूर्ण सुरक्षा व्यवस्थालाई नै कस्तो खतरामा पार्छ भन्ने प्रश्नहरूको जवाफका साथ रूस र युक्रेन बीचको वर्तमान तनाव बुझ्न प्रयास गरौं ।

१. आखिर किन रुसले युक्रेनलाई धम्की दिइरहेको छ ?
रूसले लामो समयदेखि युरोपेली संस्थाहरू, विशेष गरी नाटोसँग युक्रेनको संलग्नताको विरोध गर्दै आएको छ ।
युक्रेनको पश्चिममा युरोपेली देशहरू र पूर्वमा रुससँग सिमाना छ । यद्यपि पूर्व सोभियत संघको सदस्य र जनसंख्याको छैटौं भाग रूसी मूलको भएता पनि युक्रेनको रूससँग गहिरो सामाजिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध छ । सन् २०१४ मा युक्रेनले रुस समर्थक राष्ट्रपतिलाई उनको पदबाट हटाएपछि रुसले दक्षिणी युक्रेनको क्रिमिया प्रायद्वीपलाई गाभेको थियो ।

एकै समयमा, उनले त्यहाँ पृथकतावादीहरूलाई आफ्नो समर्थन विस्तार गरे, जसले पूर्वी युक्रेनको ठूलो भाग कब्जा गरे । त्यसयता रुस समर्थक विद्रोही र युक्रेनी सेनाबीचको भिडन्तमा १४ हजारभन्दा बढी मानिस मारिएका छन् ।

२. आक्रमणको सम्भावना कति छ?
रुसले युक्रेनमा आक्रमण गर्ने आफ्नो कुनै योजना नभएको लगातार बताउँदै आएको छ । तर दुई पक्षबीच तनाव भने उत्कर्षमा छ । रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले पश्चिमी शक्तिहरूको आक्रामक व्यवहार जारी राखेमा उचित प्रतिशोधात्मक कदमहरू लिइने चेतावनी दिएका छन् ।

नेटोका महासचिवले युक्रेनमा द्वन्द्वको खतरा वास्तविक भएको चेतावनी दिएका छन् । अमेरिकी राष्ट्रपति बाइडेनले पनि रुस अगाडि बढ्न सक्ने विश्वास व्यक्त गरेका छन् ।
पृथकतावादी र युक्रेनी सेनाबीच केही वर्षदेखि द्वन्द्व चलिरहेको छ । तर, अहिले दुवै पक्षबीच युद्धविराम चलिरहेको छ । युक्रेनको सिमानामा लाखभन्दा बढी रुसी सैनिक जम्मा हुनु चिन्ताको विषय हो । रुसले यस सैन्य भेलाको बारेमा कुनै स्पष्टीकरण नदिएको अमेरिकाले जनाएको छ ।

योसँगै अब रुसी सेना पनि अभ्यासका लागि बेलारुसतर्फ गइरहेको छ । रुसी उपविदेशमन्त्री सर्गेई र्याबकोभले हालको अवस्थालाई सन् १९६२ को क्युवाली क्षेप्यास्त्र संकटसँग तुलना गरेका छन् । त्यो बेला अमेरिका र सोभियत संघ आणविक द्वन्द्वको नजिक पुगेका थिए । युक्रेनमा रूसको आक्रमण २०२२ को शुरुमा हुन सक्ने पश्चिमी गुप्तचर एजेन्सीहरू विश्वास गर्छन् ।

३. रुस नेटोबाट के चाहन्छ?
रुसले नाटोसँगको आफ्नो सम्बन्धलाई नयाँ आकार दिन आफ्नो अडान राखेको छ । रुसका उप–विदेशमन्त्री सर्गेई र्याबकोभले भने, ‘युक्रेन कहिले पनि नाटोको सदस्य बन्नु हुँदैन भन्ने निर्णय गर्नु हाम्रो लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ ।’

रुसले नाटो देशहरूले युक्रेनलाई लगातार हतियार आपूर्ति गरिरहेको आरोप लगाएको छ र अमेरिकाले दुई देशबीच तनाव उत्पन्न गराएको छ । वास्तवमा, रूसले नेटो सेनाहरू १९९७ अघि जस्तै सीमाहरूमा फर्कन चाहन्छ । यसको माग नाटो गठबन्धनले अब पूर्वमा आफ्नो सेना विस्तार नगर्नु र पूर्वी युरोपमा आफ्नो सैन्य गतिविधि रोक्नु पर्छ ।

यसको अर्थ नाटोले पोल्याण्ड र इस्टोनिया, लाटभिया र लिथुआनियाका बाल्टिक देशहरूबाट आफ्ना सेना फिर्ता गर्नुपर्नेछ । साथै, उसले पोल्याण्ड र रोमानिया जस्ता देशहरूमा तैनाथ मिसाइलहरू राख्न सक्षम हुनेछैन । रुसले अमेरिकासँग एउटा सम्झौता गर्ने प्रस्ताव पनि गरेको छ जसअन्तर्गत उसले आफ्नो देशको भूभाग बाहिर आणविक हतियार तैनाथ गर्न प्रतिबन्ध लगाउनेछ ।

४. युक्रेनबाट रुसको माग के हो ?
रुसले २०१४ मा क्रिमियालाई गाभेको थियो । यो प्रायद्वीपमा ऐतिहासिक दाबी छ कि युक्रेन सोभियत संघको एक हिस्सा हो ।
एकै समयमा, भ्लादिमिर पुटिनले १९९१ मा सोभियत संघको पतनलाई ‘ऐतिहासिक रूसको विघटन’ को रूपमा सम्झाउँछन् ।

गत वर्ष एक लामो लेखमा उनले रुसी र युक्रेनीहरूलाई ‘एउटै राष्ट्रियताका’ भनेका थिए । उक्त लेखमा पुटिनले युक्रेनका वर्तमान नेताले ‘रुस विरोधी परियोजना’ चलिरहेको पनि बताएका छन् । पूर्वी युक्रेनमा द्वन्द्वका लागि सन् २०१५ को मिन्स्क शान्ति सम्झौता पूरा नगरेकोमा रुस असन्तुष्ट छ ।
मुख्यभूमिबाहेक अन्य क्षेत्रमा निर्वाचनको स्वतन्त्र अनुगमनका लागि अहिलेसम्म कुनै सहमति हुन सकेको छैन । रुसले यो सबै लामो द्वन्द्वको हिस्सा भएको आरोप अस्वीकार गर्दै आएको छ ।

५. के रुसको सैन्य कारबाही रोक्न सकिन्छ?
रुसी राष्ट्रपति पुटिनले धेरै पटक बाइडेनसँग अन्य उच्चस्तरीय वार्ता जारी राख्नु पर्ने बताएका छन् । यद्यपि, रूसी अधिकारीहरूका अनुसार तिनीहरूका मुख्य मागहरू अस्वीकार गर्दा गम्भीर परिणामहरू आउँनेछन् ।

अब प्रश्न उठ्छ, रूस कति टाढा जान्छ?
अमेरिकी राष्ट्रपति बाइडेनले युक्रेनमाथि ‘पूर्ण आक्रमण’ गरे रुसका लागि नराम्रो परिणाम आउने चेतावनी दिएका छन् । तर, बाइडेन आफैले रुसको ‘सानो हस्तक्षेप’मा भने, ‘यसलाई कसरी व्यवहार गर्ने भन्नेमा पश्चिमी देशहरू बीच असहमति’ निम्त्याउन सक्छ ।

रूस र युक्रेन बीचको सीमामा कुनै पनि कारबाहीलाई आक्रमण मानिने ह्वाइट हाउसले जोड छ तर रसियासँग साइबर आक्रमण र अर्धसैनिक कारबाही जस्ता अन्य उपायहरू पनि छन् भनेर उल्लेख गरे । अमेरिकी रक्षा मन्त्रालयले रुसले युक्रेनको पूर्वी सीमामा लडिरहेका आफ्ना समर्थक विद्रोहीमाथि आक्रमण गरेको आरोप लगाएको छ । रुसले विद्रोही नियन्त्रित क्षेत्रमा लाखौं राहदानीहरू वितरण गरेको आरोप पनि लगाइएको छ, जबकि यदि आफ्नो मनसाय पूरा भएन भने आफ्ना नागरिकहरूको सुरक्षाको आडमा कुनै पनि कार्यलाई जायज ठहराउन सक्छ ।

यदि रूसको एकमात्र लक्ष्य नाटोलाई आफ्नो छिमेकीबाट बाहिर निकाल्न बाध्य पार्नु हो भने, यो सफल हुने सम्भावना छैन। नाटोले भविष्यमा हात बाँध्ने कुनै पनि प्रयासलाई अस्वीकार गरेको छ । अमेरिकी उप–विदेशमन्त्री वेन्डी शर्मनले भने, ‘हामी कसैलाई नेटोको खुला ढोका नीतिलाई धक्का दिन दिनेछैनौं ।’

अर्कोतर्फ युक्रेनले नाटोमा सामेल हुनको लागि स्पष्ट समयसीमा खोजिरहेको छ र नाटोले पनि रुसलाई यस प्रक्रियामा हस्तक्षेप गर्ने कुनै भिटो वा अधिकार नभएको बताएको छ । स्वीडेन र फिनल्याण्ड नेटोको सदस्य नभएपनि नेटोसँगको सम्बन्धलाई गहिरो बनाउन रुसले गरेको प्रयासलाई अस्वीकार गरेका छन् ।

६. पश्चिमी देशहरूले युक्रेनलाई कत्तिको समर्थन गर्नेछन्?
अमेरिकाले युक्रेनलाई आफ्नो सार्वभौमसत्ता सुरक्षित गर्न सहयोग गर्न प्रतिबद्ध रहेको बताएको छ । उसले युक्रेनलाई हतियारको रुपमा सैन्य सहयोग पनि गरिरहेको छ ।

तनाव कम गर्ने पश्चिमी देशहरूको मुख्य हतियार हतियार र सल्लाहकारको रूपमा ‘प्रतिबन्ध’ र ’सैन्य सहायता’ हो । अमेरिकी राष्ट्रपति बाइडेनले रुसलाई युक्रेनमा आक्रमण गरे त्यस्ता प्रतिबन्ध लगाउने चेतावनी दिएका छन् ।

यस्तो प्रतिबन्धले सबैभन्दा ठूलो आर्थिक प्रहार रुसको बैंकिङ प्रणालीलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्विफ्ट भुक्तानी प्रणालीबाट काट्नु पर्न सक्छ । यो अन्तिम उपाय हुन सक्छ, तर लाटभियाले यसो गर्दा रुसलाई कडा सन्देश जाने बताएको छ ।

रूससँग पनि गर्न सकिने अर्को कठोरता भनेको जर्मनीमा रुसको नर्ड स्ट्रिम २ ग्यास पाइपलाइनको कामलाई रोक्नु हो । जर्मनीले यसलाई अनुमोदन गर्न विचार गरिरहेको छ । जर्मनीका विदेशमन्त्री एनालेना बेर्बोकले रुसले कुनै सैन्य कारबाही गरेमा यो पाइपलाइनको काम सुरु नगर्ने स्पष्ट पारेकी छिन् । रुसी प्रत्यक्ष लगानी कोष वा रुबललाई विदेशी मुद्रामा रूपान्तरण गर्ने बैंकहरूलाई प्रतिबन्ध लगाउने कदमहरू पनि अपनाउन सकिन्छ ।

७. के पश्चिमी सेनाहरू मिलेर काम गर्नेछन्?
अमेरिकाले आफ्ना सहयोगीहरूसँग मिलेर काम गर्न प्रतिबद्ध रहेको बताएको छ तर अमेरिका र युरोपेली देशहरूबीच मतभेद रहेको छ । रुसले अमेरिकासँग एक्लै मिलेर आफ्नो भविष्यको निर्णय गर्न नसक्ने युरोपेली नेताहरूले जोड दिएका छन् । फ्रान्सले युरोपेली शक्तिहरूले नाटोसँग मिलेर रुससँग वार्ता गर्नुपर्छ भन्ने प्रस्ताव राखेका छन् । रुससँगै फ्रान्स र जर्मनीको सहभागीतामा युक्रेनका राष्ट्रपतिले यस संकटको समाधान खोज्न अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन बोलाउन चाहन्छन् ।

यी चार देशका नेताहरू नियमित रूपमा भेट्दै आएका छन्, जसलाई नर्मन्डी क्वाट्रेट वा ‘नर्मन्डी क्वार्टेट’ भनिन्छ । तर राष्ट्रपति पुटिनले युक्रेनमा कुनै पनि सम्झौता तब मात्रै हुने माग गरेका छन् । जब नाटोसँग सम्बन्धित उनीहरूको मागहरू स्वीकार गरिनेछ । – बीबीसीबाट